🌟आंतरराष्ट्रीय लघुग्रह दिन : लघुग्रहांचे साधारणतः तीन प्रकार......!

🌟लघु म्हणजे लहान आणि सूर्याभोवती फिरणाऱ्या या ग्रहांना लघुग्रह असे नाव आहे🌟

आंतरराष्ट्रीय लघुग्रह दिवस हा वार्षिक जागतिक कार्यक्रम आहे जो १९०८मध्ये तुंगुस्का घटनेच्या वर्धापनदिनानिमित्त आयोजित केला जातो, जेव्हा एक लघुग्रह सुमारे २,१५० चौरस किमी- ८३० चौ.मैल सायबेरियातील जंगलात समतल होता. तो संयुक्त राष्ट्र संघाने आपल्या ठरावात दरवर्षी ३० जून रोजी जागतिक स्तरावर पाळण्याची घोषणा केली आहे. लघुग्रह दिनाचे उद्दिष्ट लघुग्रहांबद्दल जागरुकता वाढवणे, पृथ्वी व तिचे कुटुंब, समुदाय आणि भविष्यातील पिढ्यांचे आपत्तीजनक घटनेपासून संरक्षण करण्यासाठी काय केले जाऊ शकते? हे आहे. ज्ञानवर्धक संकलित लेख श्री कृष्णकुमार आनंदी-गोविंदा निकोडे गुरूजींनी खास वाचकांसाठी मांडला आहे... संपादक.

         लघु म्हणजे लहान आणि सूर्याभोवती फिरणाऱ्या या ग्रहांना लघुग्रह असे नाव आहे. स्वत:च्या गुरुत्वाकर्षणाखाली गोलाकार होण्यासाठी या वस्तूंचे वस्तुमान पुरेसे नसल्याने, लघुग्रह अनियमित आकाराचे राहिले आहेत. लघुग्रहांचे आकार धूलीकणांपासून ते शेकडो किलोमीटर आकाराच्या टेकडी, डोंगर, पर्वता एवढे जरी असले, तरी यातल्या एक मीटरहून लहान आकाराच्या वस्तूंना अशनी किंवा उल्का- मिटिअरॉइड म्हणतात. एक मीटरपेक्षा अधिक लांब-रुंद ग्रहांनाच लघुग्रह म्हणायची प्रथा आहे. पण सेरीस या सर्वांत मोठ्या लघुग्रहाला बटुग्रह किंवा खुजाग्रह अशा एका वेगळ्या गटांत आता सामील केले गेले आहे. लघुग्रह संख्येने कोट्यावधी असले, तरी मार्च २०२०पर्यंत आंतराष्ट्रीय खगोलशास्त्र संघ- आय.ए.यू. इंटरनॅशनल ॲस्ट्रॉनॉमी युनियनच्या यादीत नावानिशी नोंद केलेले, ज्यांची कक्षा, आकार आणि वर्णपटावरून अंदाजे रासायनिक जडणघडण माहीत झालेले, एकूण नऊ लाख सत्तावन हजार सातशे बेचाळीस लघुग्रह ज्ञात आहेत. बहुसंख्य लघुग्रहांच्या सूर्याभोवती असलेल्या परिभ्रमण कक्षा सर्वसाधारणपणे मंगळ आणि गुरू ग्रहांच्या कक्षांच्या दरम्यान आहेत. त्यामुळे या जागेला लघुग्रहांचा पट्टा असे म्हणतात. काही लघुग्रह गुरूच्याच कक्षेत त्याच्या पुढे आणि मागे आहेत. यांना ट्रोजन-लघुग्रहांचा गट म्हणतात. काही लघुग्रह नेपच्यून ग्रहाच्या कक्षेपलीकडेही आहेत. त्यांना लघुग्रहांचा क्यूपर-पट्टा असे म्हणतात. काही लघुग्रहांच्या विकेंद्री कक्षा पृथ्वीकक्षेला छेदून जाणाऱ्या आहेत. त्यांचे अपसूर्य स्थान- लंबवर्तुळाकार कक्षेतील ग्रहांचे सूर्यापासून सर्वात दूरचे स्थान; याला अपसूर्य बिंदू असे म्हणतात, जरी मंगळापलीकडचे असले, तरी उपसूर्य स्थान- लंबवर्तुळाकार कक्षेतील वस्तूचे सूर्यापासून सर्वात जवळचे स्थान; याला उपसूर्य बिंदू असे म्हणतात; शुक्राच्या कक्षेहूनही कित्येकदा कमी असते. अशा लघुग्रहांना पृथ्वीसमीप-लघुग्रह गट असे आता नव्याने संबोधण्यात येते.

    लघुग्रहांचे साधारणतः तीन प्रकार पडतात- १. कार्बन बहुलता असणारे, २. सिलिकेटने बनलेले, ३. धातूंची बहुलता असणारे. सूर्य आणि ग्रहमाला ज्या आंतरतारकीय रेणवीय मेघापासून निर्माण झाले, त्या मेघातून त्याचवेळी लघुग्रहांची निर्मिती झाली असावी. मंगळ आणि गुरू ग्रहांच्या गुरुत्वीय आकर्षणामुळे येथे एक मोठा ग्रह निर्माण होऊ शकला नसावा, अशी लघुग्रह निर्मितीबाबत संकल्पना आहे. प्रत्येक लघुग्रहाचे परिवलन वेगवेगळ्या गतीने चालू आहे आणि प्रत्येकाच्या आसाची दिशाही निरनिराळी आहे. लघुग्रह हे मोठे खडक आहेत, जे सूर्याभोवती फिरतात. ४.६ अब्ज वर्षांपूर्वी आपल्या सूर्यमालेच्या जन्मादरम्यान हे अंतराळ दगड तयार झाले. सूर्यमालेच्या सुरुवातीच्या काळात धूलिकणांचे गुच्छ बनले. प्लॅनेटेसिमल म्हणून ओळखले जाणारे हे गठ्ठे त्यांच्याद्वारे अधिक धूळ आकर्षित करून मोठे आणि मोठे झाले, गुरुत्वीय क्षेत्रे बनले. यापैकी काही इतके मोठे झाले की ते ग्रह बनले. इतर लघुग्रह बनले. काही लघुग्रह इतर लघुग्रहांशी आदळले आणि लहान तुकडे झाले, तर काही मोठे राहिले. सर्वात मोठे लघुग्रह अनेक मैल मोजू शकतात. उदाहरणार्थ, ६५ दशलक्ष वर्षांपूर्वी डायनासोर नष्ट करणारा लघुग्रह सात मैल पसरला होता. 

           आपल्या सौरमालेमध्ये दोन लघुग्रह महामार्ग आहेत. गुरू आणि मंगळ यांच्यातील मुख्य लघुग्रह पट्टा आणि नेपच्यूनच्या कक्षेबाहेर फिरणारा कुईपर बेल्ट. नासाच्या मते एकट्या मुख्य लघुग्रह पट्ट्यात १.१ ते १.९ दशलक्ष लघुग्रह आहेत. लहान लघुग्रह पृथ्वीच्या वातावरणात नेहमीच प्रवेश करतात, परंतु सहसा ते जळून जातात. ग्रहव्यापी आपत्ती निर्माण करणारे प्रचंड लघुग्रह अत्यंत दुर्मिळ आहेत. याचे कारण असे की गुरूचे गुरुत्वाकर्षण खेचणे, जे पृथ्वीपेक्षा ११ पट रुंद आहे, ते आपल्या ग्रहावर पोहोचण्यापूर्वी त्यांना शोषून घेते. तथापि, फुटबॉल मैदानाच्या आकाराचे मोठे लघुग्रह अधूनमधून आत सरकतात, दर २,००० वर्षांनी एकदा. जेव्हा हे लघुग्रह आदळतात, तेव्हा ते सहसा ज्या भागात उतरतात त्याच भागाचे नुकसान करतात. तथापि, ते महासागरात उतरल्यास त्सुनामीला चालना देऊ शकतात, ज्यामुळे किनारी भागांचा नाश होऊ शकतो. लघुग्रह आपल्याला इतका धोका देत नाहीत, आपण अद्याप त्यांच्यासाठी तयार असणे आवश्यक आहे. म्हणूनच तुंगुस्का स्फोटाच्या स्मरणार्थ दर ३० जून रोजी आंतरराष्ट्रीय लघुग्रह दिन साजरा केला जातो, जो २,००० चौरस किलोमीटर नष्ट केले. रशियातील तुंगुस्का येथील वाळवंट खूप महत्त्वाचे आहे. या दिवसाची स्थापना २०१६मध्ये युनायटेड नेशन्सने लघुग्रहांबद्दल जागरूकता निर्माण करण्यासाठी आणि आपल्या ग्रहाचे त्यांच्यापासून संरक्षण करण्यासाठी केली होती, हे लक्षात घ्यावे.

!! विश्व लघुग्रह दिवसानिमित्त सर्वांना हार्दिक हार्दिक शुभेच्छा जी !!

               - संकलन व सुलेखन -

               श्री कृष्णकुमार आनंदी-गोविंदा निकोडे गुरूजी.

               श्रीगुरूदेव मंदिराजवळ, रामनगर वॉर्ड, गडचिरोली.

               फक्त दूरभाष- ७१३२७९६६८३.