🌟श्री संत सेवालाल महाराज व दिल्ली लढाई : भमिया कोण होता ? एक विश्लेषणात्मक अध्ययन....!

🌟संत सेवालाल महाराजांचा तेहतीस वर्षाचा अल्प जीवनकाळ जीव व जीवनवादाच्या तत्त्वज्ञानाने भरलेला🌟

१२ व्या शतकात वयाच्या अवघ्या चौदाव्या वर्षी संत ज्ञानेश्वर महाराजांनी गीतेवर भाष्य करणारा भावार्थ दीपिका हा ग्रंथ लिहिला. गीतेवर अनेक टीका झाल्या तरीही तिचे महत्व तसूभरही कमी झाले नाही. जगाच्या कल्याणासाठी संत ज्ञानेश्वर महाराजांनी जे पसायदान सांगितले ते जीव व जीवन वादाचे तत्वज्ञान होय. संत सेवालाल महाराजांचा तेहतीस वर्षाचा अल्प जीवनकाळ जीव व जीवनवादाच्या तत्त्वज्ञानाने भरलेला असल्याचे अलिखित घटनांवरून दिसते. त्या सर्वांचा उलगडा येथे करणे शक्य नाही.कवी हरीचंद नायक यांनी ३ ऑगस्ट १९३५ रोजी लिहिलेल्या संत सेवालाल महाराज यांच्या आरती मधील कांही कडव्यांचा अर्थ स्पष्ट करणे महत्त्वाचे वाटते.

१)मोठं मोठे राजाती वेर मारे, लढाई मारे-

या ठिकाणी संत सेवालाल महाराज यांचा व्यवसाय जीवनावश्यक मालाची आयात निर्यात करणे हा होता हे स्पष्ट आहे.लदेणी याचा अर्थ माल लादणे व अनेक प्रांतात प्रवेश शुल्क जकात देत वाहून नेणे असा होता. पुरातन काळापासून दिल्ली शहर सत्तेच्या केंद्रस्थानी राहिले आहे.१०ऑक्टोबर १७६० ते १९ नोव्हेंबर १८०६ ह्या काळात मोगल बादशहा शाह आलम द्वितीय अर्थात अली गौहर दिल्लीच्या सिंहासना विराजमान होता,याच काळात सेवालाल महाराज व्यापार निमित्ताने दिल्ली शहरात प्रवेश करु इच्छित होते. सोबत हापा  बदु दोन भाऊ व तांडा सुद्धा होता. गुलाबखान!बादशहा शाह आलम यांचे सरदाराने दिल्ली प्रवेशासाठी मोठया जकात शुल्क रकमेची मागणी केली.ती मागणी संत सेवालाल महाराजांनी धुडकावून लावली. हापा बदु व तांड्यातील लोकांनी स्वरक्षणासाठी बाळगलेल्या तलवारी उपसल्या.महाराजांनी त्यांना शांत राहण्यास सांगितले. त्यांची ही आक्रमकता व महाराजांचे वर्तन पाहून गुलाब खानाने हा संदेश बादशहा शाह आलम यांना दिला. आतापर्यंत दिल्लीने रक्तरंजित इतिहास पाहिला व अनुभवला होता. जय पराजयाचे अनेक वार झेलले होते. आपण या शांत व संयमी योग्याला पाहावे म्हणून बादशाह दिल्ली प्रवेशद्वारावर आला. दिल्ली प्रवेशाचे कारण समजुन घेतले. संत सेवालाल महाराजांच्या जीवन विषयक दृष्टिकोन व चतुरस्त्र व्यवहारामुळे बादशहा खुष झाला व पाच दिवस करमुक्त लदनी माल दिल्लीत विकण्याची परवानगी दिली. दिल्लीच्या बाजारपेठेत लदेणीचा सर्व माल साडेतीन दिवसातच विकल्या गेला. प्रत्यक्षात ही लढाई लढल्याच गेली नाही. वेर व लढाईचा विचार मारुन शत्रुत्वाला मित्रत्वात व लढाईला शस्त्रविहिन वाकयुध्दात विजयाकडे बदलत नेले.

*किडी मुंगीन साई वेस, ढोर जण गाणी नं साई वेस,*

हेच ते जीव व जीवनवादाचे पसायदान व तत्वज्ञान होय. साडेतीन दिवसातच संपुर्ण माल विकल्या गेल्यामुळे व प्रचंड लाभ झाल्यामुळे दीड दिवस सगळ्यांनी आनंदोत्सव साजरा केला.

*साडेतीन दनं,दिल्ली लुटरे*

अशारितीने बादशहा शाह आलम यांचा निरोप घेवून तांडा पुढील प्रवासाला निघाला.

*१)सुराखंड कोठे आहे-*

आजचा उत्तराखंड पूर्वीचा देवभूमी प्रदेश!व आजही देवभूमी म्हणून लोकमान्यता आहे.अशी आख्यायिका सांगितली जाते की,शिव सतीने आत्मदहन केल्यानंतर तीचे प्रेत वाहून नेत असतांना तिचे डोके अर्थात शिर ज्या ठिकाणी पडले ते सुरखंडा क्षेत्र होय. भरत खंडातील ५१ शक्तीपिठातील ते एक आहे. हिमालयाच्या बर्फाच्छादित कुशीत वसलेले हे रमणीय व नैसर्गिक सौंदयाने नटलेले ठिकाण आहे.२७५६ मिटर ९०४२ फुट उंचीवर असलेले हे हिंदु मंदिर आहे.टीहरी,गढवाल जिल्ह्यातील कानाटल गावात हिंदूंची मंदिरे प्रामुख्याने आढळतात. उत्तरेकडे हिमालय पर्वतरांगा व दक्षिणेकडे ऋषिकेशचे विलोभनीय दृश्य पाहता येते. मंदिरात काळी देवीची मुर्ती अर्थात काळ्या पाषाणातील असून बीजलवान घराण्याचे अजय बीजलवान मुख्य पुजारी आहेत.दिल्ली ते सुराखंड देवीमंदिर डेहराडून, मसुरी मार्गे हरिद्वार ३२२.८ की.मी.अंतर असून डेहराडून रेल्वे स्टेशन पासून ६३ की.मी.अंतरावर आहे.दिल्ली ते सुराखंड भुरस्ता अंतर ३१५ की.मी.आहे.धनोल्टी-चंबा रोडवरील कट्टूखाल गावावरून ३ की.मी. उभा पहाड चढून जाता येते.थारु,जैनसारी, राजी बुक्स, भोटीया या जनजातीचे वास्तव्य या परिसरात आढळते.थारु जनजाती लोकसंख्येने अधिक आहे. भोटीया व राजी जनजातीचा पेहेराव लेहेंगा व गळ्यात मणी पोवळ्याच्या अनेक माळा,कानात मोठे चोटला झुमके व कपाळावर गोल कुंकु असा आढळतो.या सर्व जनजातीचा १९६७ मध्ये अनुसूचित जाती प्रवर्गात समावेश करण्यात आला आहे.

दिल्लीच्या रक्तविरहित विजय मिळाल्याने व व्यवसायात प्रचंड लाभ झाल्याने संत सेवालाल महाराजांनी सुराखंड देवीच्या दर्शनाचा निर्णय घेतला असावा असा एक तर्क आहे. कारण भारतात कोठेही सुराखंड प्रदेश नाही. उत्तराखंड देवभूमी म्हणून मान्यता पावली असल्याने सुराखंड देवीच्या नावावरुन हिमालयाचे पहाडी खोरे सुराखंड म्हणून ओळखले जाते.

*भोमिया,भुमिया कोण होता?भोमियाची अनेक रुपे*

१)भोमिया,भुमिया म्हणजे भूमीपती!भोमिया महाराज हे एक योद्धा म्हणूनही ओळखले जातात. राजस्थान नागोर येथील भोमिया यांची युद्धात तलवारीने मान कापल्यानंतर सुद्धा ते हातात तलवार घेवून लढत होते.मान कोणी कापली याचा उल्लेख आढळतात नाही. ती माहिती नागोर येथून उपलब्द होवु शकेल?भोमियाच्या विरमरणाने ते स्थळ पवित्र झाले आहे.

२)भोमिया मंत्र

ओम श्री भोमिया देवाय नमः!

भोमियाला अधिष्ठायक देव समजले जाते.यात्रा व कुस्त्यांची दंगल भरविली जाते.जैन श्वेतांबर पंचायती मंदिर कोलकाता येथे भमियाची मुर्ती आहे.लग्नानंतर जोडीने दर्शन घेवून प्रसाद चढविला जातो.

३)राजस्थान मध्ये प्रत्येक गावात बरेच भोमियाजी आहेत.

खेराज भोमिया-चौहान राजपुत परिवारात छापर द्रोणापुर या गावी भाद्रपद शुद्ध १४ विक्रम सवंत १४३८ मध्ये जसकांवर भटयानी यांचा पोटी जन्म झाला.भटयानी जैसरमेलचे राजे राजा रावल केहर यांची कन्या होत्या.

४)उत्तराखंड राज्यातील अल्मो डा जिल्ह्यातील चौखुटीया येथे भुमिया बाबा मंदिर आहे.

५)राजस्थान-जयपूर जिल्ह्यातील सांगानेर येथे भोमिया बाबा मंदिर आहे. मंदिर राजा सुरजमल यांना समर्पित केले आहे. धर्मनिरपेक्ष विचार, ज्ञान व विशाल दृष्टी या अंगभूत गुणांवर सुरजमल ने आपले राज्य सर्व सोयीसुविधानी मजबुत बनविले होते.

पत्ता-३३शिव कॉलोनी,छापोलो ढाणी,दादा गुरुदेव नगर,सांगानेर,तह-जयपूर जि-जयपूर, राजस्थान३०३९०२

६)भुमिया-महाराष्ट्रातील गडचिरोली जिल्ह्यातील कारपल्ली, रेपणपल्ली, भामरागड, पेरुमल्ली व कांदोडी परिसरात माडिया आदिवासी समाजाचे लोक मोठया संख्येने राहतात. याच परिसरात तलौई देवी असून माडिया पुरुष तीची पूजा करतात. स्त्रियांना तेथे प्रवेश दिला जात नाही. देवी महिला असूनही महिलांना प्रवेश नसणे ही एक विसंगती आहे. भुमिया हा तेथील मुख्य पुजारी!भुमिया मंत्रतंत्र जाणतो, गावावर संकट येवु देत नाही, आजार बरे करतो, त्याला भुतांची भाषा समजते हा माड्यांचा समज असल्याने माडे भूमियाला भितात.लोकांवर भूमियाचा प्रभाव असतो. एखाद्या सुशिक्षित तरुणाने त्याच्या वर्चस्वाला तडा जाईल अशी भूमिका घेतली तर तो संघर्षाच्या कोणत्याही स्तराला जातो. विचारांना पंख आहेत पण पाय नाहीत.

७)नागौर -मींडर गावात भोमिया मंदिर आहे.

८)अलिगढ-गभाना जवळ कन्होई गावात सिद्धनाथ भुमिया बाबा मंदिर असून भोमिया तीर्थराज"संम्मेद शिखर जी"यांचे रक्षक असल्याचे जात असून जंगल, पहाड यांचे रक्षण करुन खऱ्या भक्तांची मनोकामना पुर्ण करतात असा लोकांचा विश्वास आहे.

९)भूमिहार-झारखंड, मध्यप्रदेश, ओरिसा या भागात जमीनदारास भूमिहार असे म्हटले जाते.

वरीलप्रमाणे भारत खंडातील सर्व भुमिया,भोमिया यांचा उल्लेख आढळतो. संत सेवालाल महाराज यांचा कोणत्या भोमियाशी संघर्ष झाला व त्याचे शीर धडावेगळे केले याची तर्कसंगती संशोधनाच्या विविध कसोटी व अध्ययनाचे अनेक प्रांत फिरुन निष्कर्षाप्रत पोहचणे अवघड असले तरी कठीण मात्र नाही.

दिल्लीच्या विजयानंतर संत सेवालाल महाराज यांनी ते स्वतः संत असल्याने देवभूमीला जाण्याचा त्यांनी निर्णय घेतला हे ठाम व स्पष्ट असल्याचे माझे मत आहे. सेवालाल महाराजांचा उल्लेख योद्धा म्हणून केला तर त्यांची स्वारी एखादे राज्य पादाक्रांत करावे हा विचार त्यांच्या मनात आला असता व दुसऱ्या मोहिमेची तयारी सुरू केली असती. पण तसे घडलेले कोठेही आढळत नाही.उत्तराखंड मधील अल्मोडा जिल्ह्यात चौखुटीया येथील भूमियाबाबा मंदिराचा विस्तृतपणे सखोल अध्ययन करणे आवश्यक वाटते.भोमियाचे मंदिर आहे याचा अर्थ तेथील लोक श्रद्धापुर्वक पुजन करतात. येथे भोमिया संत सेवालाल महाराज यांचे जीव व जीवनवादाचे विचार ऐकून संत पदाला पोहचला म्हणून मंदिर झाले असावे असे वाटते. संत सेवालाल महाराज यांच्या हातून हिंसा घडल्याचे एकही उदाहरण लोकगीते, दंतकथा व पौराणिक संदर्भात सापडत नाहीत.संशोधना अभावी अनेक संदर्भहीन गोष्टी महाराजांच्या जीवनाशी जोडण्यात आल्या.शिरखंडा देवीच्या दर्शनासाठी हिमालयाच्या पर्वतराजीत संत सेवालाल महाराज गेल्याचे सिद्ध होते.

*धड धड अग्निम कुडी बोलायो*

हा चमत्कार नाही,कवी हरीचंद नायक शेवटच्या कडव्यात वरील पद्य लिहितात. रुईगड येथील निसर्गरम्य परिसरात भजन सुरू असतांना श्री संत सेवालाल महाराज ध्यान अवस्थेत जातात असा प्रसंग सी.के.पवार चित्रपट निर्माता दाखवतात. ध्यान समाधी अवस्था भंग पावते. त्यांचे पार्थिव पोहरागड येथे आणले जाते. हटकर पाटील यांचे शेतात सरण रचले जाते. हजारो भाविक शोकममग्न अवस्थेत बसलेले असतात. शेवटी अग्नी दिल्या जातो, सरण पेट घेते. त्यातुन एक तळपती

*शलाका*

उसळी घेत बाहेर पडली.जीव शिवात विलीन झाला. उपस्थित जनसमुदयाच्या असंख्य कुड्या मधून सेवालाल महाराज की जय!असा उद्घोष बाहेर पडला!अग्नी प्रज्वलित झाल्यानंतर प्रेतातून शलाका बाहेर निघणे हे सजीवपणी आरोग्य कसे होते, यावरुन वैद्यकशास्त्र याला प्रमाणित करते,पण असे सगळ्यांच्या वाट्याला येत नाही.

पोहरादेवी श्रीक्षेत्र रचनात्मक कार्याकडे वाटचाल सुरू करुन दमदार पावले टाकत आहे.महाराष्ट्रात पंढरपूर,ओंकारेश्वर(म.प्र.),पैठण, देहू, नांदेड इत्यादी तीर्थक्षेत्रे आहेत कारण ती नदी किनारी वसलेली आहेत, तेथे स्नानाला महत्व आहे. शेगांव, पोहरागड इत्यादी ही श्रीक्षेत्रे आहेत, येथे व्यक्ती महात्म्य आहे.संत सेवालाल महाराजांचे आशीर्वादाने"श्रीक्षेत्राची"उत्तरोत्तर प्रगती व्हावी ही भक्तांची मनोकामना!!

*जय सेवालाल!*

धड धड अग्निम कुडी बोलायो!

प्राचार्य जयसिंग द जाधव 

पातूर जि-अकोला४४४५०१महाराष्ट्र भारत