🌟सुन्या,सुन्या वाड्यात माझ्या....काही वर्षांपूर्वी वाडा सर्वांसाठी कायम खुला असायचा....!

🌟'देशमुखांचा वाडा' या संज्ञेला पंचक्रोशीत एक वलय होतं अन या वास्तूचा परिसरात अनामिक दराराही होता🌟

लेखक :- एस.एम.देशमुख पुणे

आमचा गावाकडचा वाडा ऐकेकाळी कायम गजबजलेला असायचा...वडील जमिनीदार असल्यानं गड्या - माणसांची  वर्दळ असायचीच..त्यातच वडील गावचेही कारभारी..

दोन वेळा सरपंच, आई सलग 45 वर्षे ग्रामपंचायत सदस्य...त्यामुळे गावातील वाद, तंटे वडिलांच्या दरबारात यायचे.. वडिलांकडे स्वस्त धान्य दुकान होते..त्यामुळे गोर-गरिबांना हा वाडा कायम आधार वाटायचा.. वडील जमीनदार होते.. तरीही विचारांनी कम्युनिस्ट.. अगोदर हैदराबाद मुक्ती लढ्यातील  कार्यकर्ते आणि नंतर गंगाधर आप्पा बुरांडे यांचे कार्यकर्ते म्हणून ते ओळखले जात.. जनहिताच्या, सामान्यांच्या हक्काच्या अनेक चळवळीत त्यांचा सक्रीय सहभाग असायचा.. या चळवळीची खलबतं, बैठकाही आमच्या वाड्यात होत राहायच्या...म्हणजे आमचा वाडा त्याकाळात चळवळीचं केंद्र  होता.. त्यातून लोकांची कायम ये - जा असायची..

आम्ही मुलं शिकायला शहरात असायचो पण उन्हाळ्याच्या सुट्या, दसरा - दिवाळीला आलो की देशमुखांचा वाडा म्हणजे गोकुळ होऊन जायचे .. आई अगत्याने पाहुण्या - राऊळयांचा पाहुणचार करीत असलयानं वाड्यात कायम कोणी नं कोणी पाहुणा हमखास असायचा..

सणवारांचा आनंद आणि दणका काही औरच .. वडिलांच्या अगोदर आजोबा इलाखयातले प्रसिध्द सावकार होते.. त्यांच्याकाळातही गर्दीला तोटा नसायचा.. म्हणजे गेली 90 वर्षे वाडा एकही दिवस एकाकी नव्हता.. वाड्याला बाहेरून कडी कोंडा तर होता पण एवढ्या वर्षात एकदाही वाड्याला कुलूप लागलेलं कोणी पाहिलं नव्हतं..

वाडा सर्वांसाठी कायम खुला असायचा.. 

असंख्य उन्हाळे पावसाळे,

आई-वडिलांच्या आयुष्यातील चढ उताराची साक्षीदार असलेली ही वास्तू देशमुख कुटुंबाच्या वैभवाचं जशी प्रतिक समजली जायची तव्दतच ती गावचीही शान होती..

"देशमुखांचा वाडा"

या संज्ञेला पंचक्रोशीत एक वलय होतं अन या वास्तूचा परिसरात अनामिक दराराही होता....मात्र वास्तू असो, की माणूस  त्यांच्या आयुष्यात सगळेच दिवस सारखे नसतात.. दिवस बदलत राहतात.. आमच्या वाड्याच्या बाबतीत काहीसं असंच झालं.....आम्ही शिकत होतो, तेव्हा सारखं घरी येणं तरी व्हायचं..नोकरी नंतर मुंबई-पुणे असा प्रवास सुरू झाला.. रजा, पोरांच्या शाळा, अन्य व्याप यामुळं दिवाळीला जेमतेम आमची अन वाड्याची गाठ-भेट व्हायची ..

त्यामुळं आई दिवाळीची कायम वाट बघत असायची.. दिवाळीत वाडा हर्षोल्हासानं उजळून निघायचा..गावातील मित्र, दिवाळी फराळ वगैरे सोपस्कार परंपरेनुसार चालत राहायचे.. या काळातही लोकांचा राबता असायचा.. .. नातवांचा गोंगाट कधी संपूच नये असं आईला वाटायचं.. पण तेवढंच..चार दिवसांनी

आई - वडील आणि वाडा

खिन्नपणे एकमेकांचा आधार घेत दिवस काढायचे.

एक दिवस अचानक  वडिलही गेले..

आम्ही भावंडं जसे पोरके झालो तसाच आमचा वाडाही पोरका झाला..वाड्याचा आधार गेला.. कारण वडील कोठेही गेले तरी रात्री न विसरता घरी येत.. माडीवरच्या चौफुळयावर ते झोपायचे..

भाऊंचं वाड्यावर नितांत प्रेम असायचं..पावसाळ्यात वाडा कुठं टिपकायला लागला तरी त्यांच्या मनाची घालमेल व्हायची..मग लगेच ते डागडुजी करून घ्यायचे..

मात्र ते गेले..वाड्याचा आब ही गेला..

आईला एकटं राहणं किंवा ठेवणं शक्य नव्हतं...मी आईला घेऊन पुण्याला गेलो....मग इथं कोणीच राहिलं नाही..ज्या कडी कोंडयाला कुलूप माहिती नव्हतं तिथं हमखास टाळं दिसू लागलं..

अशा बंद वाड्यात मग येणार कोण ?

जी जुनी मंडळी होती, त्यांनी फाटा गाठला नव्या पिढीला वाड्याचा ना इतिहास ठाऊक ना वाडयाचं वैभव माहिती....एक जुनी वास्तू एवढंच त्यांच्या लेखी वाडयाचं महत्व.. 

कधी काळी गावचा कारभार ज्या वास्तूतून चालायचा, ज्या वास्तूच्या आश्रयानं अनेकांची चूल पेटायची ती वास्तू आता ओकी बोका झाली होती..

कुलूप बंद झाली ..

मी कधी तरी येतो, कुलूप उघडतो..

पण माझं वास्तव्य ही पाहण्यासारखं असतं ..

ती ओसरी, ते आंगण, ती माडी, ते 15 -20 खनाचं माळवद, ढाळज, बैठकीचं दुकान, ओसरी माझ्याकडं अनोळखी नजरेनं पहात असते अन मलाही वाड्यातून कधी एकदा शेतात जाईल असं वाटत असतं ..

कारण घराला घरपण देणारी माणसंच घरात नसल्यानं घर शब्दशः खायला ऊठतं.. एवढ्या मोठ्या वाड्यात मी एकटाच म्हटल्यावर कल्पना करा माझी काय अवस्था होत असेल..? आमच्या वाड्याला जसा एकांत किंवा एकटं राहणं माहिती नाही तव्दतच मलाही एकटं राहणं पसंद नाही.. आज मात्र दोघांनाही आपली आवड - निवड बाजुला ठेऊन एकटं एकटं राहावं लागतय..त्यातून 

सुन्या सुन्या वाड्यात माझ्या..

वास्तव्य माझे..

अशी एखादी कविता होऊ शकते.. 

सध्या आई पुण्यात असते.. अर्थात ती  पुण्यात असली तरी तिची लक्ष घराकडं असतं, अंगण झाडून घेतलंस का? दिवा लावलास का?कुठं गळत तर नाही ना? ही चौकशी ती करीत असते.. आई आज 90 वर्षांची आहे.. तिच्या आयुष्याची 70 वर्षे याच वाड्यात गेली आहेत.. त्यामुळं पुण्याला जाताना ती कमालीची हळवी होते..तिच्या जिवाची होणारी घालमेल पाहवत नाही.. पुण्याहून मी इकडं येतानाही

"मी येऊ का ? तुझ्या बरोबर"

असं टुमणं ती लावत असते.. तब्येतीमुळे प्रत्येक वेळी तिला घेऊन येणं शक्य होत नाही पण तिला अधुनमधून मुद्दाम घरी घेऊन येतो.. ती आल्यानंतर घराचं कुलूप उघडतानाचा तिच्या चेहरयावरचा आनंद मला आणि वास्तुलाही दिसत असतो.. घर सोडून पुण्यात राहणं आईच्या जिवावर येतं, पण इथं एकटी तरी कशी राहणार?.. चार दिवस इथं राहिलं की, ती मोकळी होते.. फलॅटमधला कोंडलेला श्वास मोकळा झाल्याचा आनंद ती वाड्यात घेत असते..

आई सांगते, आमचा वाडा किमान 100 वर्षांचा.. आजुनही बरयापैकी सुस्थितीत..

वाडयाचं बांधकाम मारवाडी सुतारांनी केलेलं.. लाकडावरील नक्षीकाम, दरवाजे, खिडक्या त्यावरील कोरीव नक्षी अत्यंत आकर्षक., अप्रतिम..

वडील सांगायचे, "मुख्य दरवाजाच्या एक बिन्नीवरील नक्षी काढायला चार कारागिरांना नऊ दिवस लागले होते" .. तेव्हा मशिन्स नव्हत्या.. सारं हातानं करावं लागायचं..मारवाडी सुतारांचा त्यात हातखंडा असायचा... ते शानदार वाडे बांधत.. मारवाडी सुतारांनीच बांधलेला आमचा चौपदरी वाडा पाहून कोणीही मोहात पडावं अशीच ही अप्रतिम वास्तू आहे.. वडील असताना एका मालिकेचं शुटिंग वाड्यात झालं होतं, ती मालिका आली की नाही मला कल्पना नाही.. पण निर्मात्याला ही वास्तू आवडली होती..

आज दुपारी एकटाच वाड्यात बसलेलो असताना हा सारा घटनाक्रम डोळ्यासमोरून गेला.. वाड्याच्या सोबतीला आणि मला बोलायला घरात माणूस नाही ही जाणीव अस्वस्थ करीत होती..

सारं आठवून डोळ्याच्या कडा ओल्या झाल्या..

माझी पिढी गेल्यानंतर या वाडयाचं काय होणार?

हा प्रश्न देखील काळीच चिरत होता.. नव्या पिढीला वाडयाचं कौतूक, वाडयाबद्दल आपलेपण, आकर्षण असण्याचं कारण नाही.. शहरी झगमगाटात वाढलेली आणि विसावलेल्या  पुढच्या पिढीचा वाड्याच्या मेंटेनन्सवर खर्च करायला विरोध असतो..

 "का पैसे घालता तिथं? कोण राहणार आहे?" हा प्रश्न.. 

प्रश्न अप्रस्तुत नसतात .. व्यावहारिक दृष्ट्याही चुकीचे नाहीत.. कारण वाडयाचं मेंटेनन्स सोपं नसतं..

परंतू प्रत्येक वेळी व्यवहार पाहिलाच पाहिजे असं नाही.. कधी कधी भावनाही महत्वाच्या असतात..

कोणी काहीही म्हटलं तरी मी वाड्याची काळजी घेतो, कारण माझा जन्म याच वास्तूत झाला आणि माझ्या अनेक आठवणी या वास्तूशी जोडल्या गेलेल्या आहेत.. त्यामुळं खर्च हा मुद्दा नसतो पण पुढची पिढी हा वाडा जतन करेलच याची शाश्वती नाही.. गावात आमच्या भावकीचे ही काही वाडे होते.. ते आता खंडहर झाले आहेत.. त्यांची नवी पिढी फिरकत नाही..

माझा वाडा तसा होऊ नये असं मला वाटतं..

मध्यंतरी मी एक बातमी वाचली होती.. पुणे जिल्हा परिषदेनं जिल्ह्यातील जुने वाडे जतन करण्याचा निर्णय घेतल्याचं बातमीत म्हटलं होतं.. राज्यातील सर्वच जिल्हा परिषदांनी असे निर्णय घेतले तर कालौघात नामशेष होणारे अनेक वाडे, हवेल्या जतन होतील.." खासगी मालमत्तावर सरकारनं पैसा का खर्च करावा"?

हा मुद्दा येऊ शकतो मात्र हे सारं वैभव सुस्थितीत राहिलं तर वाडा म्हणजे काय असतं असा प्रश्न पुढची पिढी विचारणार तरी नाही.. आपल्या वैभवाचे साक्षीदार, गावगाडयाचे रखवालदार, टिकले पाहिजे.. वाडा संस्कृतीतील प्रेम, आपलेपण, परस्पर जिव्हाळा नव्या पिढीकडे संक्रमित झाला पाहिजे असं मला वाटतं..सरकारनं ही असं काही केलं पाहिजे..

हवे तर "लाडके वाडे" अशी एखादी योजनाही आणता येऊ शकेल.. 

लेखक : एस.एम.देशमुख