🌟भारतीय हातमाग दिन विशेष : हातमाग भारताची एक वेगळी ओळख.....!

🌟हातमाग क्षेत्र हे आपल्या देशाच्या समृद्ध आणि वैविध्यपूर्ण सांस्कृतिक वारशाचे प्रतीक आहे🌟

दरवर्षी ७ ऑगस्ट हा दिवस भारतात राष्ट्रीय हातमाग दिन म्हणून साजरा केला जातो. हा दिवस साजरा करण्यामागचा स्पष्ट उद्देश हातमागाच्या उत्पादनांना आणि ते बनवणाऱ्या कारागिरांना प्रोत्साहन देणे हा आहे, पण या दिवसाच्या उत्सवाची सुरुवात कशी झाली आणि त्याचे महत्त्व काय आहे याबद्दल श्री कृष्णकुमार आनंदी-गोविंदा निकोडे गुरूजींच्या या ज्ञानवर्धक संकलित लेखाद्वारे जाणून घेऊया.... संपादक.

       हातमाग क्षेत्र हे आपल्या देशाच्या समृद्ध आणि वैविध्यपूर्ण सांस्कृतिक वारशाचे प्रतीक आहे आणि आपल्या देशातील ग्रामीण आणि अर्ध-ग्रामीण भागातील उदरनिर्वाहाचा महत्त्वपूर्ण स्रोत आहे. हे एक असे क्षेत्र आहे जे प्रत्यक्ष महिलांच्या सक्षमीकरणासाठी कार्य करते कारण यात ७० टक्क्यांहून अधिक विणकर आणि संबंधित कामगार महिला आहेत. निसर्गाशी नाळ जोडलेल्या या क्षेत्रात भांडवल आणि उर्जेची आवश्यकता अतिशय कमी असल्यामुळे ही पर्यावरणास अनुकूल अशी उत्पादन प्रक्रिया आहे. जलद गतीने बदलणारे फॅशन ट्रेंड आणि ग्राहकांच्या आवडीची गरज पूर्ण करण्यासाठी या क्षेत्रात नवीन मागणीप्रमाणे बदल करण्याची क्षमता आहे.

          दि.७ ऑगस्ट १९०५ रोजी सुरू करण्यात आलेल्या स्वदेशी चळवळीने स्वदेशी उद्योगांना आणि विशेषतः हातमाग विणकरांना प्रोत्साहन दिले होते. त्यावर्षी भारत सरकारने दरवर्षी ७ ऑगस्ट हा राष्ट्रीय हातमाग दिन म्हणून घोषित करण्याचा निर्णय घेतला. पंतप्रधान मा.नरेंद्र मोदी साहेबांनी दि.७ ऑगस्ट २०१५रोजी चेन्नई येथे पहिल्या राष्ट्रीय हातमाग दिनाचे उद्घाटन केले होते. या दिवशी आपण आपल्या हातमाग विणकाम समुदायाचा सन्मान करतो आणि आपल्या देशाच्या सामाजिक-आर्थिक विकासात या क्षेत्राचे योगदान अधोरेखित करतो. आपल्या हातमागाच्या वारशाचे संरक्षण करण्यासाठी आणि हातमाग विणकर आणि कामगारांना आर्थिकदृष्ट्या सक्षम करण्यासाठी आणि त्यांच्या उत्कृष्ट कारागिरीचा अभिमान निर्माण करण्यासाठी आम्ही आमच्या संकल्पाचा पुनरुच्चार करतो.

        हातमाग म्हणजे हातांनी, हातपाय दोन्ही वापरून चालविता येणारा माग आहे. माग हे वस्त्र विणण्यासाठी वापरण्यात येणारे एक उपकरण- यंत्र आहे. सुताचे उभे धागे ताणात ठेवून आडव्या धाग्यांनी विणणे हे याचे काम आहे. मागाच्या आकारात, आकारमानात व यांत्रिकीत भौगोलिक क्षेत्रानुसार काही बदल असू शकतात, परंतु, त्याचे पायाभूत काम वर दिल्याप्रमाणेच असते. महाराष्ट्रातील इचलकरंजी हे शहर हातमाग या उद्योगासाठी प्रसिद्ध आहे. हातमाग उद्योग हा हातमागाच्या साहाय्याने विणकाम करून कापड बनविण्याचा उद्योग होय. विणकामाच्या या पद्धतीत ताणा (उभे) व बाणा (आडवे) अशी संरचना वापरून कापड तयार करतात. ताण्याच्या समांतर लांब धाग्यांत त्यांना काटकोनात असलेले बाण्याचे धागे गुंतविले जातात. हे धागे गुंतविण्याचे काम ज्या चौकटींत घडवितात, तिला माग असे म्हणतात. मागांचे मुख्यतः स्वयंचलित- यंत्रमाग) व मनुष्यबळ संचलित असे दोन प्रकार आहेत. मनुष्यबळ संचलित मागात ओढमाग व हातमाग यांचा समावेश होतो.

         राष्ट्रीय हातमाग दिन साजरा करण्यामागे स्वातंत्र्यापूर्वीची ही घटना ठरली कारणीभूत- दरवर्षी ७ ऑगस्ट हा दिवस भारतात राष्ट्रीय हातमाग दिन म्हणून साजरा केला जातो. हा दिवस साजरा करण्यामागचा स्पष्ट उद्देश हातमागाच्या उत्पादनांना आणि ते बनवणाऱ्या कारागिरांना प्रोत्साहन देणे हा आहे, पण या दिवसाच्या उत्सवाची सुरुवात कशी झाली आणि त्याचे महत्त्व काय आहे, याबद्दल जाणून घेऊया.

          देशातील हातमाग उद्योगाला सक्षम बनवण्याच्या आणि हातमागांना जगभरात मान्यता मिळावी या उद्देशाने साजरा केला जातो. हातमाग हा आपल्या भारताच्या सांस्कृतिक वारशाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. कपड्यांपासून घराच्या सजावटीपर्यंत हातमागाचा आता विशेष समावेश केला जात आहे. त्यामुळे या उद्योगात रोजगार वाढला असून कारागिरांची स्थितीही सुधारत आहे.  मोठ्या संख्येने लोकांना रोजगार उपलब्ध करून देण्याबरोबरच हातमागामुळे महिलांना स्वावलंबी बनण्याची संधी मिळते. आपल्या देशात अशी अनेक राज्ये आहेत, जी विशेषत: हातमागांसाठी ओळखली जातात. यामध्ये आंध्र प्रदेशची कलमकारी, गुजरातची बांधणी, तामिळनाडूची कांजीवरम आणि महाराष्ट्राची पैठणी, मध्यप्रदेशची चंदेरी, बिहारची भागलपुरी रेशीम असे काही हातमाग आहेत, ज्यांची जगभरात ख्याती आहे.

         हातमागाचा इतिहास- सन 1905 मध्ये लॉर्ड कर्झनने बंगालच्या फाळणीची घोषणा केली. त्याच दिवशी कोलकात्याच्या टाऊन हॉलमध्ये मोठ्या जाहीर सभेने स्वदेशी चळवळीची सुरुवात झाली. या घटनेच्या स्मरणार्थ दरवर्षी ७ ऑगस्ट रोजी राष्ट्रीय हातमाग दिन साजरा केला जातो. ७ ऑगस्ट 2015 रोजी पंतप्रधानांनी या दिवसाची सुरुवात केली होती. तेव्हापासून हा दिवस दरवर्षी साजरा केला जातो. यंदा २०२४मध्ये १०वा हातमाग दिन साजरा केला जाईल. हातमाग दिन का साजरा केला जातो?  तर हातमाग दिन साजरा करण्याचा मुख्य उद्देश लघु आणि मध्यम उद्योगांना प्रोत्साहन देणे, हा आहे. याशिवाय, विणकर समाजाचा सन्मान करण्याच्या उद्देशाने आणि भारताच्या सामाजिक-आर्थिक विकासातील त्यांच्या योगदानाचे कौतुक करण्याच्या उद्देशाने हातमाग दिन साजरा केला जातो. हातमागापासून बनवलेल्या वस्तू देशाच्या कानाकोपऱ्यात आणि परदेशात पोहोचणे अत्यंत आवश्यक आहे. यामुळे भारताला वेगळी ओळख मिळेल, तसेच विणकर समाजालाही पुढे जाण्याची संधी मिळेल.

!! राष्ट्रीय हातमाग दिनाच्या समस्त भारतीय बंधुभगिनींना हार्दिक हार्दिक शुभेच्छा जी !!

                     - संकलन व सुलेखन -

                     श्री कृष्णकुमार आनंदी-गोविंदा निकोडे गुरूजी.

                     श्रीगुरूदेव प्रार्थना मंदिराजवळ, रामनगर.

                    गडचिरोली, फक्त व्हॉट्सॲप- 9423714883.